روزنامه ماورای بحر خزر (تاریخ نشریات ادواری ترکمن)

روزنامه ی ماورای بحر خزر
انقلاب نوشتاری در بین ترکمنها در آغاز قرن بیستم

“روزنامه ی ماورای بحر خزر” یا به زبان روسی “زاکاسپی اوبلاست قازیته” طی سالهای 1914-1917 بعنوان اولین روزنامه ی ترکمنی – فارسی زبان با خط عربی – فارسی شروع به انتشار نمود. این روزنامه که البته ترتیب انتشار آن روزانه نبوده در عشق آباد وزیر نظر حکومت نظامی مستقر در این شهر در چاپخانه الکساندروف به چاپ می رسید. در باره این نشریه که اولین نشریه ترکمن ها در آغاز قرن بیستم به شمار می رود؛در آستانه انتشار آن به شرح مختصری در باره محتوای این نشریه بسیار ارزشمند می پردازیم:
در صفحه اول شماره ی 5 به تاریخ 20 ژانویه 1915 مطابق 17 ربیع الاولی 1333 هـ.ق توضیحات زیر آمده است: هزینه ی آبونه ی یکساله 4 منات، 6 ماهه 2 منات و 51 کپک و یک شماره 5 کپک که قابل تهیه در دیوان خانه دولتی قابل ابتیاع می باشد. درباره موضوعات قابل چاپ در نشریه به دو زبان ترکمنی و فارسی به شرح ذیل می باشد:
1- احکام صادره از مرکز فرماندهی روسیه
2- احکام صادره از دیوان خانه ایالت ماورای خزر
3- اخباریکه از طریق تلگرام دریافت شده است
4- مسائل جاری ترکمن ها مانند کشاورزی، دامپروری، چارواداری و پرورش کرم ابریشم.
5- امور بانکی روستاها
6- امور آموزشی (مدرسه و مکتب)
7- قانون و عدلیه
8- اخبار مربوط به ترکمن ها، سروده های شاعران ترکمن
در ضمن آن اینکه یادآور شده است که هر گونه آگهی تبلیغاتی نیز مورد پذیرش می باشد، حتی قیمت آگهی نیز مشخص گردیده از جمله آگهی در صفحه اول 40 کپک و در صفحه آخر 20 کپک و صفحات دیگر قیمت خود را خواهد داشت.
و نکته جالبتر آن است که اگر کسی خبر تازه و قابل توجه بنویسد و به آدرس نشریه بفرستد پول و انعام داده خواهد شد. آدرس نشریه هم مرکز فرماندهی در عشق آباد ذکر شده است
با دقت نظر در اطلاعات فوق الذکر اولین ستون سمت راست به انتشار حکم فرماندهی ایالت ماورای خزر اختصاص یافته است (13 ژانویه 1915) درشماره ی سیزده مدال هایی که برای سران ایلات ترکمن توسط فرماندهی نظامی در نظر گرفته شده مندرج است.

از جمله کسانیکه مدال گرفته اند:
1- ازکانیه اوتامیش محمد دوردی فرزند قربان
2- ملادردی فرزند آنا قلیچ قاضی عشق آباد
3- ازبایرام علی قربان مراد دوردی تا شماره ده که نام مباشر مردم چرکز آننا محمدُ دیوانه فرزند یولی.
سپس از میدان جنگ جهانی اول دو خبر آمده است. خبر اول نامه ی یک سرباز ترکمنی است:
«بزمین اوباسینده ملاقره باطر اوغلنه قل بردی صفرمحمد اوغلی نینگ طرفیندن کوب دن کوب دعای سلام بولسون … بزلرمونده ساغ و سلامت بارمز و سزلری هم الله تعالی اوز پناهنده امان ساقلاغای آمین یا رب العالمین»
سر تیتر دیگر نشریه « اوروش خبرلاری» بمعنای اخبار جنگ می باشد « ایمدی بزلارغه معلوم بولدیکه گرمانیلار (آلمانی ها) اوز قوشونلاریندن امیدلاری یوق دیقنی اوندین اوتری گرمانیلار خیال ادیار ی که بزیم سالداتلار مزین آلادسونلار» در این بخش اخبار جنگ جهانی اول بویژه حوادث مربوط به جنگ های ترکیه و آلمان با روسیه به تفصیل ذکر شده است
سپس در صفحه دوم در ستون دوم تیتر «خبرلار» وقایع ترکمنان مندرج است:
1- در سیزده ژانویه دو هزار اسیر وارد عشق آباد گردید و آنان را وارد محوطه نگهداری غاز نمودند و جوانان ترکمن نیز در میادین جنگ نبرد می کنند.
2- در 9 ژانویه از روستای آنا و اوبال بایرام فرزند آننه بای دختر محمد ساری را گرفته با خود می برد در نتیجه افراد دختر به دیوان خانه دولتی شاکی می شوند.
3- اخبار مربوط به مدرسه بزمین.
در این مدرسه زبان روس و ترکمنی و شریعت توسط ملاها تدریس می گردد. با تلاش ملاها (روحانیون ) فرزندان ترکمن آموزش صحیح پیدا می کنند و باید از انان تشکر نمود.
سپس آخر بخش این متون با درج غزلی به پایان می رسد که نام پدر او معروفرین نام در بین تکه ها به شمار می رود : ماتاجی شاعر معروف ترکمن است. اما فرزند او ملادوردی که نقش قاضی را بر عهده دارد و مدال پادشاهی بخاطر یک دهه فعالیت دریافت داشت اینگونه درج گردیده است:
امر بیلان آب گلدین غاریلان
بورون پیدا بولان نامه قایسی دور
عزیز جانی تفه سندین اویلان
بیان ایت بابه و مامه قایسی دور
***
ایکی یوز سکسان گون غافل یاتارلار
کوز کور کازچین قولون باغلاب آتارلار
شام و سحر زبان بیلان توتارلار
یورالنینک قوتی مامه قایسی دور

نکته ی جالب تر اینکه برخی صفحات این نشریه به زبان فارسی نوشته شده است. در بخش فارسی غالباً اخبار جنگ به تفصیل آمده است:
از اسلامبول فرقه ی صلح طلبان تشکیل شده که عمده ی ایشان ولیعهد یوسف عزالدین است و سایر ضابطین صاحب نفوذ هم شرکت دارند و بنابر حکم (فون در غولص) عضوهای فرقه ی مذکور حبس خواهد شد (صفحه 4)
در شماره 6، 23 ژانویه 1915/ 20 ربیع الاول 1333 تیتر اول ترکمن است: « اوروشدین قورشوت اوبالی خدرقلی یوسف اوغلندن کلان خط و غزل در » او درباره ی حضور ترکمنان در جنگ چنین سروده است.
ترکمنلاری اویان بویان سوردیلار
ترکمان لارینگ غیراتینی کوردیلار
آخریندا بیر آی رخصت بردیلار
ینه سیزی، کورمک بار می یارانلار
***
ایزیمیزدن گلدی چای بیلان نبات
همه ترکمان لاریمیز ساغ در سلامت
نمیس (آلمان) دشمن لاری ایلادیک بربات
ینه سیزی کورمک بار می یاران لار

روزنامه ی ماورای بحر خزر در این مقطع پر آشوب تاریخی این مکان را داده است که ترکمن ها آثار نثر و نظم خود را در این نشریه منعکس کنند که امروزه یک منبع غنی جهت بهره برداری ازآثار آن دوره به شمار می رود. اگر چه ترکمنان آثار منظوم بیشتری از خود بر جای گذاشته اند اما این از نوادر مواردی است که نثر ترکمنی به شکل مبسوط امکان ثبت پیدا می کند مانند نامه ی معلم محمد قلی آتابای اوغلی با عنوان « تازه چقان تورکمن اوقوسی :
« شاه قدمده غمگین بولوپ اوتوران وقتیم ده منگا کورینگ بردیلار چره کنده یومودلار آرا لارینده آلتمش دان کوفرراک قیز و گلین لار تازه اوقودوز گوین بیلان اوقاب خط یازماقنی و پوزماقنی اوکراینارلار دیپ غم غه یادیمدین چیقیب یوراگیم پاره پاره آچیلیپ دریانینگ اورتاسیغه چره کندغه کتماغه خوولیقمه باشلادیم… “در این زمان راه ارتباط عشق آباد با روسیه «خط آهن» یا «اوتلی یول» بوده که نقش مهمی در انتقال سربازان در جنگ با عثمانی ها بر عهده داشت. و نیز در اهمیت خط آهن همین بس است که اشغال سرزمین ماورای بحر خزر تنها با پیشرفت خط آهن و امتداد آن توسط روسها ممکن گردید. به همین جهت از ستون های مملو از اخبار روزانه ی جنگ گاهی اخباری فرهنگی به شرح ذیل مندرج گردیده است.
بزغه معلوم ایتدیلر که جمعه گونی یا نوار آینینگ 30 ینجی گوننده اوین خانه ده عشق آبا شهرده باکودن کلن اوینچی «مسلمان کوچاریان» «اصلی و کرم» اویونی قویاجا قدر شو اویونده 30 آدم اوینیالار و 12 آدم سازنده چالاجاق دوروشو اویوندان اوتری غیشی گیم لار حاضر ایدوبدولار شو «اصلی و کرم» اویونی کیچن و قتلرده اولمش حکایت در.»
اینگونه می بینیم که تلاش اولین نشریه ترکمنی – فارسی و آنهم به رسم الخط عربی در ترکمنستان اگر چه در مجموع جهت تشویق و تهیج ترکمنان برای مشارک در جنگ در صفوف روسها بوده است و حتی انتشار آن به زبان فارسی در جهت خدمت به این مهم قابل برداشت است اما در مجموع نوآوری های فراوان از نگاه ترویج نگارش به رسم الخط عربی، اخبار و اطلاعات روزانه طرح شخصیت های فرهنگی، ادبی و هنری و نمونه های عالی نشر ترکمنی می باشددر کنار آن اطلاعات مربوط مشاهیر ترکمن همچون مختومقلی ، ماتاجی، کمینه و غیره بعنوان اطلاعات دست اول مایه شگفتی می باشد